دانشجویان مهندسی مواد اولین بار با گرفتن درس کریستالوگرافی (Crystallography) یا همان بلور‌شناسی به طور جدی وارد دنیای مواد شده و با ساختار اتمی مواد، انواع پیوندهای بین اتمی، شبکه‌های بلوری، تصاویر استریوگرافی و تفرق (پراش) اشعه‌ی ایکس آشنا می‌شوند.
این درس که یکی از مهم‌ترین دروس اصلی و تخصصی رشته‌ی مهندسی مواد است در دانشگاه‌های مختلف مراجع متفاوتی دارد که در دانشگاه ما، کتاب اصول علم و مهندسی مواد که نویسنده‌ی آن Van Vlack بود، به‌عنوان رفرنس اصلی معرفی می‌شد.
در اواخر ترم وقتی در مورد کاربردهای XRD در آنالیز مواد صحبت می‌شد، با یک فرمول جمع و جور که ضریب قابلیت از بر کردنش! هم خیلی بالا بود آشنا می‌شدیم به نام قانون Bragg که از این قرار بود:
n λ = ۲d sin θ
این مطلب را نگفتم که در مورد جزئیات یا کاربردهای این فرمول صحبت کنم بلکه می‌خواستم به یک نکته‌ی مهم اشاره کنم و آن اینکه احتمالاً نمی‌دانید جناب آقای Bragg که این قانون را وضع کرده است، یک نفر نیست بلکه دو نفر است!
زیاد گیجتان نمی‌کنم و این توضیح را می‌دهم که این فرمول را یک پدر و پسر به نامهای William Henry Bragg و William Lawrence Bragg ارائه داده‌اند و جالب است بدانید که این دو به خاطر خدماتشان در بررسی ساختار بلوری به وسیله‌ی اشعه‌ی ایکس، مشترکاً برنده‌ی جایزه‌ی نوبل فیزیک ۱۹۱۵ شده‌اند.
از این جوایز نوبل خانوادگی باز هم داریم. بعنوان یک نمونه‌ی دیگر می‌توان به دو جایزه‌ی نوبل اشاره کرد که نخست، پدر آن را دریافت کرد و ۵۳ سال بعد، پسر، پا جای پای پدر گذاشت و یک جایزه‌ی نوبل دیگر را به خانه برد.
نام خانوادگی این پدر و پسر را حتماً شنیده‌اید.
نیلز بور (Niels Bohr) دانشمند معروف دانمارکی در سال ۱۹۲۲ جایزه‌ی نوبل فیزیک را به‌خاطر مدلی که برای ساختار اتمی ارائه کرده بود دریافت کرد و سالها بعد پسرش به نام Aage Bohr به دریافت جایزه‌ی نوبل فیزیک ۱۹۷۵ به دلیل فعالیتهایش در بررسی ساختار هسته‌ی اتم، مفتخر شد.
شاید خانمهای محترم گله‌مند شده باشند که چرا نامی از بانوان نیاورده‌ام. اگرچه دانش و تکنولوژی جنسیت نمی‌شناسد و بانوان پیشروی زیادی داریم اما در این بحث هم یک نمونه می‌شناسم که درجه یک است! شما هم به خوبی او را می‌شناسید!
بله… کمتر کسی پیدا می‌شود که نام Marie Sklodowska یا همان ماری کوری معروف را نشنیده باشد. این دانشمند پر‌آوازه که کاشف دو عنصر رادیوم و پولونیوم و نیز پدیده‌ی رادیواکتیویته است، دو جایزه‌ی نوبل دریافت کرد، نوبل فیزیک در سال ۱۹۰۳ و نوبل شیمی در سال ۱۹۲۲ و در این زمینه رکورد‌دار هم هست چون نه‌تنها نخستین زنی است که برنده‌ی جایزه نوبل شده بلکه تنها شخصی است که موفق شده در دو رشته‌ی علمی مختلف، جایزه‌ی نوبل را ببرد.
او دو دختر داشت که دختر بزرگترش به نام Irene Joliot-Curie که همیشه مانند یک دستیار در کنار مادرش بود و به او در انجام فعالیتهای علمی کمک می‌کرد موفق به دریافت نوبل شیمی ۱۹۳۵ بخاطر کشف رادیواکتیویته‌ی مصنوعی شد.
عکس این مادر و دختر را در زیر می‌بینید.
پی‌نوشت ۱ زمانی که نوجوان بودم، تلویزیون، سریالهای قشنگ و خوش‌ساختی پخش می‌کرد که به داستان زندگی مشاهیر و دانشمندان می‌پرداخت مانند سریال لویی پاستور یا سریال ماری‌کوری یا حتی سریال رامون کاخال که داستان زندگی پزشک برجسته‌ی اسپانیایی بود. اینها، علاوه بر جذاب و سرگرم‌کننده بودن، الهام‌بخش نیز بودند.
آن زمان را مقایسه کنید با اوضاع این روزهای تلویزیون که خودتان بهتر از من از آن باخبرید. در فضاهای مجازی هم به نظرم مفاخر علمی ایران و جهان به خوبی حتی معرفی هم نمی‌شوند.
جوان متولد دهه‌ی ۸۰ وقتی با این پیشینه وارد دانشگاه می‌شود، می‌بیند همه‌جا صحبت از امتحان و کوئیز و پاس‌کردن درسها و مقاله‌ی ISI و … است و بعید می‌دانم استادی در مورد کاشفان قوانین و فرمولها و پدیده‌ها، در کلاس درس، صحبتی بکند. پس چه انتظاری داریم که بارقه‌ای، جرقه‌ای یا شعله‌ای روشن شود.
بماند…
همین درد دل را هم نباید می‌نوشتم چون سالهاست درها بر یک پاشنه می‌چرخند اما با خودم گفتم شاید این صحبتها یک نفر و فقط یک نفر را به اندیشه‌کردن و عمل‌کردن وا بدارد که برای من دنیائیست.
پی‌نوشت ۲ سالها پیش به این فکر افتاده بودم که جای کتابی با عنوان مثلاً نام‌آوران مواد خالیست که در آن، نام مشاهیر از تمام کتابهای درسی در تمام گرایشها استخراج شود و با نگاهی کاربردی، در یک صفحه ضمن معرفی آن فرد، کاربرد ابداع یا کشف یا فرمول او در زندگی روزمره امروز ما، بیان شود. موضوع را با یکی از دوستانم که استاد دانشگاه بود مطرح کردم تا با کمک گرفتن از پتانسیل بچه‌های انجمن علمی دانشگاه، به انجام برسد اما دوستم معتقد بود این کار، برداشتن سنگ بزرگ است و نشدنی. خودم به تنهایی شروع کردم و با طراحی فرمت آن، اطلاعات حدود ۱۰ نفر را به همراه کاربرد دستاوردشان، نوشتم اما مشغله‌ی کاری و روزمرگی‌های زندگی، اجازه‌ی ادامه‌ی کار را از من گرفت و پروژه متوقف شد. از آن روزها بیش از ۱۵ سال گذشته و امروزه با بسترهای جدیدی که ایجاد شده‌اند شاید بتوان این طرح را در قالب کلیپ، پادکست، محتوای نوشتاری، محتوای چند رسانه‌ای، نشریه‌ی دانشجویی و … پیش برد و انجام داد.
به قول شاعر: چون پیر شدی حافظ از میکده بیرون شو. از من که گذشت اما اگر جوانی مشتاق هستی و پر از شر و شور، این گوی و این میدان!
پی نوشت ۳ خانواده‌های نوبلیست ۷ تا هستند که لیست کاملشان در زیر آمده است.
Marie Skłodowska (Chemistry 1911, Physics 1903) and Pierre Curie (Physics 1903)
Irène Joliot-Curie (Chemistry 1935)
William Bragg (Physics 1915)
Lawrence Bragg (Physics 1915)
Niels Bohr (Physics 1922)
Aage N. Bohr (Physics 1975)
Hans von Euler-Chelpin (Chemistry 1929)
Ulf von Euler (Medicine 1970)
Arthur Kornberg (Medicine 1959)
Roger D. Kornberg (Chemistry 2006)
Manne Siegbahn (Physics 1924)
Kai M. Siegbahn (Physics 1981)
J. J. Thomson (Physics 1906)
George Paget Thomson (Physics 1937)
کامران جان مثل همیشه عالی و پندآموز
سرگشته چو پرگـار همه عمر دویدیم
آخر به همان نقطه که بودیم رسیدیم
کامران جان، همیشه مطالب قشنگت رو میخونم، همین که آدم رو به تفکر فرو میبره خودش عالیست
سپاس از مهرت رضا جان و خوشحالم که برایت خواندنی هستند.
بسیار عالی استاد
دوست و رفیق عزیز آقا کامران از خواندن نوشته های شما چه حظ و لذتی می برم.
خدا نگهدارت