ت) معیارهای مربوط به وضعیت پستی و بلندی زمین
در سه بخش پیشین این سلسله نوشتارها به معیارهای تاریخی، سنگ‌شناسی و ساختمانی جستجوی مواد معدنی پرداختیم. در واپسین بخش، در مورد آخرین معیار یعنی وضعیت پستی و بلندی زمین صحبت می‌کنیم.
حتماً تا به حال از جاده‌های کوهستانی عبور کرده‌اید. اگر یادتان باشد می‌دانید که این جاده‌ها از دره‌ها و پشته‌ها به طور متناوب عبور می‌کنند. راستی چرا بعضی از قسمتها به صورت دره و قسمتهای دیگر به صورت پشته و ارتفاعات است؟
شاید تا به حال به این مطلب فکر نکرده باشید اما اگر کمی فکر کنید پاسخ آن را پیدا خواهید کرد. بله این امر به علت تفاوت مقاومت سنگها در برابر فرسایش است. می‌دانید که عوامل متعددی از قبیل باد، باران و رودخانه‌ها باعث تخریب و شسته شدن سنگ و خاک می‌شود؛ به این عمل فرسایش می‌گوییم. خوب! چه ارتباطی بین این نکته و جستجوی مواد معدنی وجود دارد؟ اگر کمی دقت کنید پی به موضوع خواهید برد.
فرض می‌کنیم که شما در جستجوی زغال‌سنگ هستید. لابد می‌دانید که لایه‌های زغال در بین لایه‌های دیگری که مقاومت آنها در برابر فرسایش معمولاً بیشتر از زغال‌سنگ است قرار گرفته اند. بدین ترتیب، در محل لایه‌های کم‌مقاومت (مثل زغال) دره‌ها و در جاهایی که سنگهای مقاومتر قرار داشته باشند، پشته‌ها و ستیغ کوهها به وجود می‌آید.
حالا دیگر مطلب برایتان روشن شده است. بله؛ قابلیت فرسایش مواد معدنی و سنگهای اطراف آنها را می‌توان به عنوان معیاری جهت جستجوی مواد معدنی به کار برد. این مطلب به ویژه در مناطق جنگلی خیلی مهم است؛ زیرا در این نواحی تمام سطح زمین از گیاهان و درختان پوشیده است و نمی توان سنگها را مستقیماً مشاهده کرد اگر در این مناطق به دنبال زغال هستیم، باید جستجو را در دره‌ها متمرکز کنیم. برعکس در بعضی موارد ماده‌ی معدنی مورد نظر مقاومتر است و در این گونه حالات، ماده‌ی معدنی مزبور ستیغ کوهها و نواحی مرتفع را تشکیل می‌دهد. مثلاً اگر در مناطق معلم جنگلی ایران برای تهیه آهک به دنبال سنگ آهک هستیم، باید مرتفعترین ارتفاعات را بگردیم؛ زیرا این سنگ از دیگر سنگها مقاومتر است و بنابراین ستیغ کوهها را به وجود می‌آورد.
یکی از نکات مهمی که باید به آن توجه داشت این است که نه تنها وضعیت پستی و بلندی فعلی زمین بلکه حالت گذشته آن، یعنی پستی بلندیهایی که میلیون‌ها سال پیش وجود داشته نیز می‌تواند به عنوان معیار به شمار آید. به عنوان مثال، بوکیست بعد از تشکیل تنها در مواردی حفظ می‌شود که در مسیرش گودالهایی وجود داشته باشد و در غیر این صورت در اثر عوامل حمل و نقل متفرق می‌شود و کانساری را به وجود نمی‌آورد اما اگر در حوالی محل تشکیل بوکسیت، گودال وجود داشته باشد، این گودالها از بوکسیت پر می‌شود و بعدها روی آن را خاک و مواد رسوبی می پوشاند و بوكسيت سالیان دراز به صورت کیسه‌هایی محفوظ می‌ماند بنابراین امروزه به کمک عملیات ژئوفیزیکی، محل گودال‌های قدیمی را مشخص می‌کنند و در آنها به دنبال بوکسیت می‌گردند.
